Giờ nào thuốc nấy…

Gần đây, khi phát hiện và xác định vai trò các chu kỳ sinh học có trong cơ thể người đã xuất hiện một biện pháp mới tỏ ra có nhiều triển vọng trong việc nâng cao hiệu lực của thuốc. Ðó là chọn thời điểm dùng thuốc để  thuốc có tác dụng tốt nhất. Và đó cũng là nội dung nghiên cứu của một lĩnh vực mới của ngành y dược học: Dược lý thời khắc (Chronopharmacologie).

Những thay đổi trong các hiện tượng sinh học trong cơ thể người xảy ra đều đặn và liên tiếp nhau tạo thành chu kỳ gọi là chu kỳ sinh học.

Trạng thái bệnh lý của cơ thể có thể hiểu là sự rối loạn cấu trúc sinh học nào đó đưa đến rối loạn cấu  trúc sinh học theo thời gian. Và tác dụng điều trị của thuốc có thể xem là điều chỉnh lại sự rối loạn này.

Ngược lại, chính cấu trúc sinh học theo thời gian cũng ảnh hưởng đến tác dụng của thuốc. Một thứ thuốc đưa vào cơ thể, hiệu lực của nó tùy thuộc vào nhiều yếu tố, nhưng chủ yếu là do tính dung nạp (nói theo dân dã là tính “hợp’ hay “chịu”) của cơ thể đối với thuốc và sự chuyển hóa thuốc trong cơ thể đưa đến tác dụng.

Về tính dung nạp thuốc (tức là sức chịu đựng của cơ thể đối với thuốc): Nếu cơ thể không dung nạp thuốc tốt thì thuốc sẽ có tác dụng xấu, thậm chí có thể gây độc. Nhiều nghiên cứu cho thấy tính dung nạp thuốc của cơ thể cũng biến đổi theo chu kỳ tương ứng với chu kỳ sinh học trong cơ thể có liên quan. Thí dụ, biết được chu kỳ sinh học của sự tiết adrenalin nội sinh là đạt mức tối đa vào lúc 9 giờ sáng trong ngày, vì vậy nếu cung cấp thuốc adrenalin cho cơ thể vào thời điểm này hoàn toàn không có lợi vì cơ thể đã có sẵn adrenalin. Hay như người ta đã nghiên cứu cho thấy độc tính của thuốc chống ung thư (tức tác dụng diệt tế bào ung thư đồng thời cũng là độc tính đối với tế bào thường) của 5-fluoruracil nếu tiêm vào buổi sáng sẽ mạnh gấp đôi so với buổi chiều, tức là sự chịu đựng của cơ thể đối với thuốc chống ung thư này tốt hơn vào buổi chiều.

Về sự chuyển hóa thuốc:

Nhiều thuốc nếu được cơ thể chuyển hóa nhanh, tác dụng của thuốc sẽ mạnh nhưng ngắn. Còn chuyển hóa quá chậm, tác dụng sẽ yếu và kéo dài. Không kể có trường hợp chuyển hóa chậm có thể tích lũy lại trong cơ thể gây ngộ độc. Qua nghiên cứu, người ta nhận thấy sự chuyển hóa thuốc không phải lúc nào cũng giống nhau mà có sự thay đổi theo chu kỳ hàng ngày. Lý do là sự chuyển hóa thuốc tùy thuộc vào hoạt động của các enzym gọi là enzym chuyển hóa thuốc. Bản thân các enzym hoạt động theo chu kỳ và cả hệ nội tiết có ảnh hưởng nhiều đến việc điều hòa các enzym cũng hoạt động theo chu kỳ.

Như vậy, rõ ràng là tác dụng của thuốc có tùy thuộc vào yếu tố thời gian. Dùng thuốc đúng lúc thì tác dụng sẽ tốt nhất. Dùng thuốc không đúng lúc không những không khỏi bệnh mà có khi có hại vì làm rối loạn thêm cấu trúc sinh học theo thời gian của cơ thể.

Nội dung nghiên cứu chủ yếu của Dược lý thời khắc là xác định thời gian dùng thuốc tối ưu cho từng loại thuốc và cả liều thuốc tối ưu dựa trên cấu trúc sinh học theo thời gian của cơ thể.

Để xác định thời gian sử dụng thuốc tối ưu, người ta chú ý nhiều đến các chu  kỳ sinh học theo chu kỳ ngày đêm và cố gắng làm sáng tỏ cơ chế sinh ra các chu kỳ sinh học này. Có giả thuyết cho rằng, chính tuyến tùng (glande pinéale) là cơ quan điều khiển các chu kỳ sinh học. Tuyến này có sự đáp ứng với sự biến thiên ánh sáng do tuần hoàn ngày đêm từ bên ngoài tác động vào. Tín hiệu của bóng tối hoặc ánh sáng từ võng mạc của mắt theo dây thần kinh thị giác về tuyến tùng sẽ kích thích hoặc ức chế tuyến tùng tiết ra các chất điều khiển các chu kỳ sinh học. Trong các chất ấy, melatonin là chất được biết tương đối rõ. Người ta đã chứng minh rằng, ở một số loài vật, melatonin được tuyến tùng tiết ra chủ yếu ban đêm. Ánh sáng ban ngày tùy theo cường độ sẽ làm giảm hoặc ngưng sự tổng hợp và tiết ra melatonin. Hiện nay, melatonin được bào chế dùng trị mất ngủ nói chung, trong đó do lệch múi giờ.

Khi đưa thuốc vào trong cơ thể, Dược lý thời khắc chú ý đến ba vấn đề:

-  Thời động học (chronocinétique): Tức là thuốc sẽ hấp thụ, phân bố, chuyển hóa, thải trừ theo chu kỳ thời gian như thế nào.

- Thời nhận cảm (chronesthésie): Tức là sự đáp ứng của hệ thống đích (là nơi thuốc sẽ phát huy tác dụng) đối với thuốc theo chu kỳ thời gian như thế nào.

- Thời năng động (chronesgie): Tức là tác dụng của thuốc, kể cả tốt và xấu, theo chu kỳ thời gian như thế nào.

Cho tới nay, có nhiều thuốc được nghiên cứu để chọn thời điểm cho thuốc tối ưu trong ngày. Nếu chọn được thời điểm cho thuốc tối ưu thì có thể giảm  được sự độc hại mà không cần phải giảm liều thuốc. Thậm chí, người ta hy vọng rồi đây sẽ còn sử dụng được tất cả những chất trước đây dùng trị ung thư nhưng sau đó phải loại bỏ vì quá độc.

Đối với người sử dụng thuốc, nên lưu ý dùng thuốc theo đúng chỉ định của thầy thuốc hoặc theo đúng bản hướng dẫn sử dụng thuốc. Không những theo đúng loại thuốc mà còn theo đúng cách uống, đặc biệt theo đúng số lần, theo đúng thời điểm dùng thuốc trong ngày. Các nhà điều trị không ngừng nâng cao kiến thức về sử dụng thuốc và theo đúng “giờ nào thuốc ấy” chính là tuân thủ Dược lý thời khắc đang được phát triển và áp dụng rộng rãi hiện nay.

PGS. TS. Nguyễn Hữu Đức

Bài viết: Giờ nào thuốc nấy… (https://www.meo.vn/gio-nao-thuoc-nay.html) được biên tập bởi công sức của BTV Mẹo vặt hay (https://www.meo.vn). Vui lòng liên kết tới web của chúng tôi khi tái sử dụng thông tin. Chân thành cảm ơn.